1. Abans l’aparicion de l’occitan (abans 700)
Pendent l’Edat Antica, abans l’expansion de Roma, òm parlava diferentas lengas dins lo territòri que devendriá pus tard Occitània: l’aquitan, l’ibèr, lo gallés, lo ligur antic e lo grèc. Las conquistas romanas se debanèron de 125 a 51 abans lo Crist. Las populacions se romanizèron e parlèron latin progressivament. A la fin de l’Empèri Roman, als sègles 4 e 5 après lo Crist, la romanizacion èra quasi completa, Occitània se prefigurava jos la forma d’un territòri roman que s’apelava la diocèsi de Vianesa.
L’Empèri Roman d’Occident despareguèt en 476: es vèrs aquela data qu’òm passèt de l’Edat Antica a l’Edat Mejana. En Occitània, lo poder roman, en despareissent, laissèt plaça a diferents Estats novèls dirigits per los visigòts, los burgondis e los francs. Mas lo latin i restèt la lenga generala, dominanta e prestigiosa.
2. La fòrça de l’occitan a l’Edat Mejana (vèrs 700-1500)
A l’entorn de 700 (entre 650 e 750 aperaquí), l’occitan nasquèt coma lenga novèla a partir d’un ensemble de dialèctes latins qu’avián fòrça evolucionat. Las autras lengas romanicas nasquèron tanben vèrs lo meteis periòde. De 700 a 950, l’occitan èra la lenga que tot lo mond parlava en Occitània dins la vida vidanta mentre que lo latin restava la lenga escricha. Los primièrs documents escriches en occitan apareguèron de manièra segura vèrs 950 (un sègle abans, en 842, lo document dels Juraments d’Estrasborg teniá benlèu ja un tèxt en occitan mas es una ipotèsi discutida).
De 950 fins vèrs 1500, l’occitan coneguèt una longa epòca de prestigi: foguèt lo temps de l’occitan classic. L’occitan s’escriguèt de mai en mai e concurrencièt lo latin dins la literatura, l’administracion, la justícia, lo comèrci, las tecnicas, la sciéncia e la pensada religiosa. Tota la populacion parlava occitan. Occitània aviá una fòrta unitat culturala. Ça que la mancava d’unitat politica, qu’èra devesida entre de senhoriás, de comtats, de ducats e de reialmes qu’èran quora independents, quora liats a de poders exteriors.
Als sègles 12 e 13, l’occitan classic coneguèt un apogèu en tèrmes de prestigi: foguèt la lenga d’origina dels trobadors, qu’èran de poètas e de musicians de naut reng social. Los trobadors donèron a l’occitan una raionament internacional en Euròpa e quitament al Comtat de Trípol al Pròche Orient.
A l’entorn del sègle 13, totun, l’occitan perdèt doas partidas de son territòri.
• Al nòrd-oèst, Peitau, Santonge, Aunís e l’oèst d’Engolmés avián parlat occitan. Mas a la fin del sègle 12 e al sègle 13, i aguèt de despoblaments, de repoblaments, de desbosigatges, de guèrras e de novèls aisses de circulacion. A causa d’aqueles eveniments, aquelas regions comencèron de parlar lo francés puèi lo peitavin-santongés (o aguiainés): es un idiòma pròche del francés que garda de traças d’occitan.
• Al sud, lo catalan se destaquèt doçament de l’occitan dels sègles 13 a 15 en rason del desvolopament cultural particular de la Corona de Catalonha-Aragon. Al sègle 13, lo catalan s’estendèt cap al sud, a las Balearas e al País Valencian, dins lo movement de las reconquistas crestianas contra los poders musulmans. Cossí que siá, lo catalan e l’occitan an gardat una granda semblança fins a uèi.
Pendent la fin de l’Edat Mejana, als sègles 14 e 15, lo movement literari dels trobadors aviá cessat mas l’occitan escrich gardèt sa fòrça: s’utilizèt de mai en mai dins l’administracion, la justícia, las sciéncias e las tecnicas. Per exemple, en 1492, Lo compendion de l’abaco, de Francés Pelós, es lo primièr obratge d’aritmetica e lo primièr libre imprimit en occitan.
Los reis de França impausèron de contraròtles militars o politics dins diferentas regions d’Occitània, progressivament, dels sègles 12 a 16. Mas l’occitan i restava la lenga mai abituala dins la vida vidanta. A la fin del sègle 15, lo francés, lenga de poder politic, penetrèt lentament dins las classas socialas dominantas d’Occitània, demest los nòbles e los borgeses, sens i caçar l’occitan ça que la. A l’extrèm nòrd d’Occitània, en Borbonés e en Marcha, lo francés aviá ja penetrat coma lenga administrativa al sègle 13.
3. La vitalitat de l’occitan a l’Edat Modèrna (vèrs 1500-1789)
Pendent l’Edat Modèrna (o l’Ancian Regim), de 1500 a 1789 aperaquí, lo Reialme de França impausèt un contraròtle administratiu de mai en mai estrech dins una granda part d’Occitània. Las classas popularas —païsans, obrièrs, artisans e emplegats— parlavan exclusivament en occitan e representavan l’immensa majoritat de la populacion. Las classas socialas dominantas —nòbles e borgeses— coneissián a l’encòp l’occitan e lo francés e representavan una minoritat de la populacion. Ansin l’occitan restava la lenga parlada dins l’ensemble del país.
En 1539, lo rei de França, Francés Ir, impausèt lo francés coma sola lenga administrativa, a l’escrich, mejançant l’Ordenança de Villers‑Cotterêts: aquò refortiguèt lo prestigi del francés. En 1561, l’Estat de Savòia impausèt l’italian e lo francés coma solas lengas administrativas, a l’escrich, dins la Comtat de Niça e dins una part de las Valadas, mas es l’italian que i dominèt. En Aran, i aguèt una penetracion pus lenta del catalan e de l’espanhòl coma lengas de prestigi. Malgrat aqueles eveniments, l’occitan demorèt la lenga parlada generala.
Entre 1500 e 1570, la manièra tradicionala d’escriure l’occitan —la grafia classica— reculèt davant de grafias francizadas o italianizadas. Per exemple, un mot occitan que s’escriviá la montanha en grafia classica, de mai en mai s’escriviá “la mountagno” en grafia francizada. La grafia classica se mantenguèt solament en Bearn fins en 1789 mas de manièra parciala.
Malgrat los prestigis creissents del francés, de l’italian e de l’espanhòl, l’occitan gardèt una expression extrèmament dinamica en literatura e en musica. Per exemple, i aguèt una remarcabla literatura barròca en occitan de 1560 a 1660. Tanben apareguèron en occitan una bona literatura neoclassica, de pastoralas celèbras e mai una opèra…
4. Perilhs e reviscòls a l’Edat Contemporanèa (de 1789 a uèi)
Dempuèi 1789, las menaças se son acomoladas contra la lenga. Ça que la l’usatge de l’occitan se moderniza, subreviu e resistís gràcias al movement occitanista.
• Lo Periòde Revolucionari (1789-1799) coneguèt de fasas diferentas.
— De 1789 a 1792, l’occitan èra ben una lenga de la Revolucion: s’empleguèt per dire, proclamar, imprimir e difusar los novèls ideals democratics.
— De 1792 a 1794, lo regim dels jacobins impausèt lo centralisme e mespresèt las lengas minorizadas. Lo sinistre Abat Grégoire prepausèt de las exterminar dins un rapòrt redigit en 1794.
• Pendent lo sègle 19, las classas socialas devenguèron pus fluidas. Las tres lengas dominantas —francés, italian e espanhòl— comencèron d’èsser conegudas dins las classas popularas. Totun l’occitan restèt la lenga mai parlada demest lo pòble.
• Fòrça enfants èran punits a l’escòla per parlar occitan. Lo fenomen èra ancian. Entre los ans 1880 e 1950, l’Estat francés accelerèt la repression de l’occitan dins las escòlas publicas mentre que rendiá l’escolarizacion obligatòria. Aquela politica repressiva foguèt impulsada dins los ans 1880 per un ministre francés de l’educacion: lo tristament celèbre Jules Ferry. De generacions d’enfants foguèron traumatizadas e aguèron vergonha de parlar occitan. Ça que la, cal precisar que l’intensitat de la repression varièt segon los ensenhaires.
• Los mèdias modèrnes (la premsa escricha tre lo sègle 19, puèi la ràdio e la television al sègle 20) se desvolopèron en difusant de mai en mai las lengas dominantas dins las classas popularas.
• A causa de l’escòla e dels mèdias, la populacion basculèt de l’usatge majoritari de l’occitan vèrs l’usatge majoritari del francés pendent los ans 1920‑1930 dins las vilas, puèi pendent los ans 1950 dins las campanhas. Dins las Valadas e en Aran, la fòrta reculada de l’occitan s’es confirmada pus tard, vèrs la fin del sègle 20 e al començament del sègle 21.
Un movement s’es organizat per defendre l’occitan long dels sègles 19, 20 e 21: es l’occitanisme o lo renaissentisme occitan.
• Tres grands intellectuals an inspirat l’occitanisme: Frederic Mistral (1830-1914), Robèrt Lafont (1923-2009) e Francés Fontan (1929-1979).
• L’occitanisme rassembla de desenats de milièrs de personas e de centenats d’associacions que son sustot culturalas, e de còps politicas.
— Las associacions culturalas màgers son lo Felibritge dempuèi 1854, l’Institut d’Estudis Occitans (IEO) dempuèi 1945 e la Chambra d’Òc dins las Valadas dempuèi los ans 1990.
— L’ensenhament de l’occitan es defendut per d’associacions coma la FÈLCO, las Calandretas e Provençau Lenga Viva.
— La recèrca scientifica se desvolopa especialament gràcias a l’Associacion Internacionala d’Estudis Occitans (AIEO).
• En literatura, l’occitan florís dins totes los genres modèrnes e tradicionals. Abòrda de tèmas universals. Pòt anar de la sciéncia-ficcion e del policièr fins a de tèmas pus pastorals o tradicionals. S’illustra dins los romans, lo teatre e la poesia.
• La musica en occitan s’afirma de faiçon dinamica dins gaireben totes los estils modèrnes e tradicionals. Va del rap e del rock fins al folclòre popular.
• Fòrça revistas e sits web s’escrivon en occitan e parlan de questions fòrça divèrsas del mond actual.
• L’occitan s’utiliza dins lo jornalisme professional en prenent la forma de jornals electronics —coma Jornalet—, de jornals de papièr, de ràdios per ondas, de webràdios e de webtelevisions. Tanben i a qualques mèdias en lengas dominantas qu’incluson d’emissions o d’articles en occitan.
• De revistas, de sits web, de rets socials, de mèdias e de festenals foncionan en lenga occitana amb un public permanent e amb de milièrs de seguidors.
• Los occitanistas an utilizat diferentas grafias per escriure l’occitan.
— La majoritat dels usatgièrs de l’occitan escrich an restaurat l’usatge de la grafia classica, en particular dempuèi los ans 1950. Mas lo retorn progressiu de la grafia classica ja s’èra mes en marcha tre lo començament del sègle 19. Lo Conselh de la Lenga Occitana defend e normaliza la grafia classica.
— D’autres grops mantenon de grafias francizadas: mai que mai la grafia mistralenca, mas tanben la grafia de l’Escòla del Pò e la grafia bonaudiana.
— Las diferentas grafias nòtan la meteissa lenga: la lenga parlada càmbia pas o pauc segon las grafias, sustot es la manièra de l’escriure que càmbia.
• En 1951, la Lei Deixonne autorizèt un ensenhament facultatiu de l’occitan dins las escòlas publicas de l’Estat francés. Dempuei 2021, es la Lei Molac qu’enquadra aquel ensenhament e mai s’es estada parcialament censurada.
• L’occitan es vengut una lenga oficiala en Aran en 1990, puèi una lenga protegida dins las Valadas en 1999.
Uèi l’occitan es fòrça fragil dins la practica mas garda de parlants en nombre non negligible, benefícia d’una reconeissença dins certans territòris e es defendut per un movement cultural vigorós.
La question, per lo futur, es de saber cossí se poirà reconquerir de foncions de comunicacion en occitan dins la societat modèrna. Una nòrma establa e coerenta —coma aquela del Conselh de la Lenga Occitana— fa partida dels espleches que pòdon consolidar l’occitan.